Danh nhân Đặng Huy Trứ

Đặng Huy Trứ tự Hoàng Trung, quê ở Thừa Thiên – Huế, sinh năm 1825, mất năm 1874. Làm quan dưới triều Tự Đức, năm 1856 đúng lúc giắc Pháp nổ súng ở Sơn Trà mở màn cuộc xâm lược. Nước Việt Nam đứng trước một hiểm hoạ lớn: Nạn ngoại xâm, tình cảnh nhân dân đói khổ, đất nước trì trệ. Trong hoàn cảnh đất nước đầy thử thách, ông là một nhà yêu nước canh tân, một nhà chính trị, một nhà tư tưởng nhà thơ lớn giữa thế kỷ 18. Cuộc đời làm quan của ông chỉ có 19 năm, ông mất quá sớm lúc mới 49 tuổi, những việc làm của ông không bị hạn chế về thời gian và còn có thể soi rọi mãi cho đời.

Ông không chỉ được sĩ phu trong nước kính trọng mà sĩ phu Trung Quốc coi ông là “Nam bang nhất anh kiệt”. Tô Lãng – một nhà thơ Trung Quốc đã viết về ông: “Giãi tỏ lòng Trung mẫn hẳn ngang với Đỗ Phủ, miêu tả bách tính sinh linh hẳn so được với Bạch Cư Dị”.

Trong văn học, Đặng Huy Trứ là người đầu tiên nêu cao ý chí chống giặc cướp nước. Ông theo đường lối nhân hoà là dựa vào dân và được lòng dân thì mới chống giặc ngoại xâm thắng lợi. Muốn vậy phải chăm sóc dân, quan lại phải trong sạch, triều đình trở thành chỗ dựa vững chắc để dân tin theo. Ra làm quan ông đã tự xác định cho mình “Dân không chăm sóc chớ làm quan”, làm việc phải quyền biến, để lợi ích dân lên trên hết.

Ông đã làm ra khoảng 40 lời răn để tự răn mình và cũng là để răn người khi ở quan trường: Đấy là Thanh Liêm – Cần Kiệm – Cẩn Trọng trong công việc, Công Tâm – Thành Thực – Khiêm Tốn – Giữ chữ Tín – Mẫn cán, Bao dung – Khoan thứ – Không ngại phiền – Không nghe lời siểm nịnh – Không nịnh bợ kẻ quyền quý – Làm điều lợi – Trừ điều hại cho dân – Không chơi sang – Ham của đẹp – Không mê tín dị đoan…

Giáo sư Đặng Vũ Khiêu nhận xét về ông:

“Dân tộc ta tự hào có người con ưu tú vẹn toàn Đặng Huy Trứ, lịch sử Việt Nam tự nào về nhân vật lỗi lạc Đặng Huy Trứ, văn học Việt Nam tự hào về nhà thơ lớn Đặng Huy Trứ. Cuộc đời Đặng Huy Trứ là sự tập trung khá đầy đủ, là sự phát triển ở mức độ cao của cả “Nhân – Trí – Dũng” ba đức tính lớn của con người ở mọi thời đại.

Ban Thông tin chúng tôi xin trích đăng một phần nào thơ văn của ông để dòng họ chúng ta tham khảo.

Tin vào sức mạnh của dân không gì không làm được

Ngô nhân tự hữu hồi thiên lực

Ngao cực lô khôi vị tức khoa

(Dân ta đủ sức xoay trời lại

Chẳng đáng khen chi chuyện vá trời)

- Không sợ tội, miễn là có lợi cho dân

Hành quyền nhước đắc ngô dân lợi

Dẫn cứu hà nan nhất ngã đương

(Muốn dân được lợi cần quyền biến

Tội vạ riêng mang há sợ gì)

- Mong nước nhà thịnh vượng, không được tư lợi riêng

Yếu vị bang gia bồi khi mạch

Tiên tương lợi dục đoạn căn tiêu

(Muốn thấy nước nhà mau thịnh vượng

Trước đem lợi dục chặt mần ngay)

- Ra làm quan phải làm tròn chức trách

Thần chức năng tận tiện thị nhân

Thần chức bất tận như vật

Thế gian nhân nhẩm hữu cao ti

Tương tranh nhất chước cần dữ hi

(Chức phận không tròn kém loài vật

Vẹn tròn chức phận mới là người

Thế gian nhân phẩm có cao thấp

Thấp cao chỉ bởi siêng hay lười)

- Không sách nhiễu dân chúng

Trị dân sở dĩ an dân, phi đồ chính dã sinh sự bất như tỉnh sự, thận vật nhiễu chi,

(Trị dân cốt ở yên dân, chính sự là thế đó

Rắc việc không bằng bớt việc, nhiễu dân phải ngăn ngừa)

Bảo chướng hồ, kiển ti hồ, thẩm tư nhị giả

Dân bào dã, vật dữ dã, tại thử nhất tâm

(Che chở ai đây, bòn rút ai đây, xét suy hai điều ấy

Dân ruột thịt đó, vật đồng loại đó, ghi tạc một dạ này)

- Lấy lòng dân để cai trị dân

Quân tử dĩ nhân hà thị kiếm

Nam nhi hữu sự thuỷ huyền hồ

(Quân tử có nhân sao cậy kiếm

Nam nhi gặp việc tránh dương cung)

- Có dân chúng sẽ có tất cả

Bình Thị Trảo nha quan thắng phụ

Dân duy huyết mạch hệ an nguy

Tự cổ nhân hoà để nhất nghĩa

Thiên thời địa lợi tận do chi

(Quân đội vuốt nhanh giành thắng lợi

Nhân dân huyết mạch định an nguy

Tự cổ nhân hoà xem trọng nhất.

Mới ra địa lợi với thiên thi)

- Làm quan vì lợi ích của dân khi giữ chức Ngự sử

Chúa Thượng kiến văn thiên lý ngoại

Sinh dân u uẩn cửu trùng tiền

Huống kim quan thủ kiêm ngôn trách

Trâm bút phương tri bút hữu quyền

(Giúp Chúa dậm ngàn tâu chính sự

Vì dân bệ ngọc giái oan khiên

Huống nay chức giữ thêm ngôn trách

Cầm bút nên hay có bút quyền)

- Làm quan lúc nào cũng nghĩ đến dân

Tẩm dĩ thâm canh tiên lạc khởi

Thực vô kiêm vị cộng dân gian

(Thức đến tàn canh dậy trước lại

ăn dành một món khổ cùng dân)

*

Thoái hữu tự dĩ vì dân dã

Tọa nhi đãi tương dục hành chi

(Về ăn vẫn còn lo cho dân

Chờ sáng để mau dạy làm việc)