Tiến sĩ ĐẶNG PHI HIỂN

Tiến sĩ Đặng Phi Hiển sinh ngày 9/9 năm Quý Mão (1603), từ nhỏ đã nổi tiếng thần đồng thông minh ham học. Năm Vĩnh Tộ 10 (1628) đời Lê Thần Tông, ông đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khi tròn 25 tuổi. Ba năm sau 1631) ông được cử làm án sát Tuyên Quang. ở Tuyên Quang, ông là một viên quan thanh liêm mẫn cán rất quan tâm đến đời sống của đồng bào dân tộc ít người. Ông có công lớn trong việc tiễu trừ giặc phỉ phương Bắc, giữ yên cuộc sống nơi biên thuỳ. Với tài văn võ song toàn, ông còn sáng tác ra tập “Bắc sơn hành ký”. Sau đó ông được cử đi trấn thủ Thanh Hoá (1664) để ổn định biên giới phía Tây. ở đâu ông cũng lập công và được dân chúng quý trọng. Tại đây ông sáng tác: “Nam du tập”. Hiện đền thờ còn đôi câu đối khẳng định công lao của ông:

Trấn Tây thanh trực nhân vô đối

Khống Bắc công huân thế hãm tần

Tạm dịch:

Vâng lệnh trên gìn giữ cõi Tây, tiếng liêm trực đời không thể sánh

Phụng chiếu vua dẹp yên phương Bắc, nổi công lao thủa ấy ai bằng

Do có nhiều công lao ông được phong Đông các đại học sĩ Thượng trụ quốc. Triều đình còn cử ông ra đảm trách việc xây dựng đền Đinh và đền Le ở Cố đô Hoa Lư. Tuy tuổi cao sức yếu, ông vẫn cố gắng hoàn thành công việc bằng cả tấm lòng tôn kính đối với Đinh Tiên Hoàng, người đã có công dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất sơn hà, mở ra kỷ nguyên độc lập cho nước nhà. Ông đã làm câu đối để tỏ lòng ngưỡng mộ:

Bình nội loạn, chế triều nghi, chính thống sơ khai tề Bắc địa

Định đô thành, miễn thuế lệ, hoàng cung thuỷ kiến tại Nam thiên.

Dịch:

Dẹp nội loạn, định kỷ cương, mở nền độc lập sánh ngang đất Bắc.

Lập đế đô, miễn sưu thuế, xây dựng cơ đồ lừng lẫy trời Nam.

Ngày 21/3/1678, Tiến sĩ Đông các Đại học sĩ Đặng Phi Hiển qua đời, thọ 75 tuổi. Để tỏ lòng thương tiếc vô hạn vị Đại khoa công thần có nhiều công lao với triều đình và dân tộc, vua Lê đã nhiều lần ban tặng sắc phong.

… “Đoan túc dược bảo trung hưng Lê Triều Mậu Thìn Tiến sĩ Đông các đại học sĩ Thượng trụ quốc Vệ thuỵ hầu Đặng Phi Hiển tướng công”.

Nghiêm trang đứng đắn, phò giúp cơ đồ Nhà nước, đỗ tiến sĩ khoa Mậu Thìn chức Đông các Đại học sĩ là vị quan có quyền cao được phong Vệ thuỵ hầu là tướng công Đặng Phi Hiển).

Đền Đông thờ Tiến sĩ Đặng Phi Hiển nằm ở đầu làng Ngọc Thỏ (xã Tân Thịnh, huyện Nam Trực, Nam Định) nhìn ra hướng Đông Nam, phía trước có hồ nước, xa hơn là đồng lúa bát ngát. Từ đường làng qua hai cột đồng trụ lớn trên có nghê chầu là lối vào sân đền. Cổng đền kiến trúc theo kiểu nhà chè có mái che giả ngói ống, các góc có đao mái, giữa mái có mặt nguyệt. Câu đối ở cổng ghi:

“Công tại Lê triều danh tại sử.

Sinh vi lương tướng tử vi thần”.

(Công ở triều Lê, tên trong sử:

Sông là tướng giỏi, thác là thần).

Sân đền có vườn hoa hai bên, chính giữa có một bức bình phong, câu đối ở bình phong ghi:

Tổ nguyên Đặng tộc Sài Sơn bắc

Lê thuỷ lai cư Trực hải nam

(Nguồn gốc họ Đặng xưa ở Sài Sơn phương Bắc: triều Lê mới rời đến vùng Trực cõi Nam Hải này).

Bức đại tự sơn son thiếp vàng khảm trai đề bốn chữ: “Khí Tắc sơn hà” được treo ở giữa đền. Đền có tấm bia đá: “Đông từ đại vạn bi”. Nội dung bia nêu thân thế công lao sự nghiệp của Tiến sĩ Đặng Phi Hiển và quá trình tu tạo đền Đông với bài minh rằng:

Chỉ có đá núi

Mượn đá khắc lời

Lời minh có đá

Đá lấy lời nêu

Như núi trông vời

Đá còn để mãi

Sáng trước tốt sau

Nghiệp văn lại mới

Hàng giáp Tam Đăng Phạm Văn Nghị khi qua nơi đây có làm bài thơ chép trong “Liêu động dị biên”:

Bài:

Đặng Tiến Sĩ Từ

Thuỵ Thỏ triều Lê Vĩnh Tộ niên

Đặng công văn vũ rất cần chuyên

Trấn Tây đánh giặc bao người mến

ải Bắc dân an tạ bia truyền

Thời thế đổi thay, lòng không đổi

Làng thôn cầu vọng được bình yên

Có công với nước đời không hiếm

Danh tướng như ông bậc thánh hiền

Tiến sĩ Đặng Phi Hiển sống cách chúng ta đã 400 năm, trong thời gian ấy xảy ra bao cuộc binh đao khói lửa nên các tác phẩm Bắc Sơn hành ký và Nam du tập bị thất truyền. Nhưng những sáng tác của Đặng Phi Hiển đã đi vào lòng người, được nhiều nhà nho ghi lại. Người có công sưu tập những bài thơ của Đặng Phi Hiển là Hoàng Giáp Tam đăng Phạm Văn Nghị. Hoàng Giáp đã đặt tên cho tập thơ của Đặng Phi Hiển mà ông sưu tầm được là “Thuỵ Thỏ thi tập”. Qua tập thơ, ta thấy Đặng Phi Hiển có nhiều sáng tác gắn bó với quê hương. Dưới ngòi bút tài hoa của Tiến sĩ qua những bài thơ còn giữ được, ta thấy thơ của Tiến sĩ có nhiều chủ đề khác nhau, dung dị mà sâu sắc. Đó là tâm tư nguyện vọng của dân chúng trong các làng quê của lớp người đồng thời với Đặng Phi Hiển, đọc Thuỵ Thỏ thi tập ta có cảm nhận là mỗi khi đi đến đâu ông cũng cất bút đề thơ. Đặng Phi Hiển luôn cố gắng tìm hiểu lịch sử của mọi miền, của các di tích lịch sử, danh lam. Ông viết nhiều bài thơ dưới tiêu đề về đình, chùa, miếu mạo nhưng không phải chỉ để tả di tích mà còn luôn tìm tới lai lịch và ý nghĩa về việc tôn thờ của người xưa. Tiến sĩ làm nhiều thơ về các nhân vật lịch sử của đất nước từ Hùng Vương, Bố Cái đại vương, các vua Trần đến các danh thần, võ tướng, trong thơ có ca ngợi chiến tích nhưng phần lớn lại là đề cao việc chăm lo đời sống cho dân. Bài “Hương bông miếu” cho ta thấy những suy nghĩ của tác giả:

Đất này thần đã lập dinh

Sớm hôm đi lại việc binh hội bàn

Chương Dương trận thắng vẻ vang

ấp hương lập lại dân làng đông vui

Đặt mười khúc hát cho đời

Khuyên điều trung hiếu ở nơi quê nhà

Thái bình nhớ lúc can qua

Ba năm một hội dân ta đua thuyền.

Trong thơ Đặng Phi Hiển không chỉ nêu lên những đấng mày râu oanh liệt mà còn dựng được hình ảnh sinh động về người phụ nữ; từ hai bà Trưng, bà Triệu, Huyền Trân cong chúa đến cô gái lái đò. Ông rất trân trọng phận liễu yếu đào tơ. Bài: “Vượt sông Long buổi sớm”.

Có việc lên đường gặp gió to

Heo may mưa lạnh dội thân cò

Qua đò gái trẻ trao manh áo

Khoác bảo mang theo hãy nhận cho

Mới gặp mà cầm lòng ái ngại

Bao giờ trả được lại thấy lo

Đề thơ lưu ở trong hành phả

Sông Long buổi sớm lúc qua đò.

Thơ Đặng Phi Hiển còn vẽ nên cảnh đẹp hùng vĩ của non sông đất nước, từ Tây Hồ, hò Hoàn Kiếm đến sông Nhị Hà, núi Dục Thuý:

Nước ở bên non, non tiếp nước

Giang sơn tô điểm ngọn cô phong

Phương đình đợi nguyệt ai bầu bạn

Rượu cúc xem hoa gọi tiểu đồng

Tây ngó Lư thành cây khuất bóng

Đông Trông Thuỵ Thỏ ráng mây lồng

Tiền triều sự nghiệp ai hay tỏ

Tìm đọc bia tàn liệu rõ không.

Nhà thơ Đặng Phi Hiển có nhiều bài viết về cảnh sinh hoạt nông thôn. Bài “Bữa cơm tối ở quê” ghi lại một sinh hoạt bình dị:

Ngoài sân trải chiếu ra rồi

Nhóm lửa đun bếp nước sôi pha trà

Vợ con bàn chuyện vụ quan

Láng giềng tới hỏi nay đà khoẻ không

Tre khua mặt nước trăng lòng

Cơm chín gió bắc thơm vòng nơi nơi

Cải xanh mắm tép sẵn rồi

Đông về quần áo vẫn hồi cuối thu

Do học rộng tài cao, được làm quan, nhưng Đặng Phi Hiển vẫn luôn lo tự sửa mình. Bài “Tự khuyên” cho chúng ta biết tâm tư ông:

Tích đức trồng nhân mãi chưa nhiều

Khuyên con kinh sử nghiệp nhà theo

Một siêng thiên hạ đâu điều khó

Trăm nhẫn trong nhà thấy sự yên

Trọng đạo làm con tròn chữ hiếu

Trung trinh vì nước vượt hiểm nghèo

Chí không biến đổi, tâm kiên định

Nghèo khó, giàu sang thấy nhẹ teo.

Qua hơn tám chục bài thơ sưu tầm được, thơ tiến sĩ luôn viết về cuộc sống bình dị của người dân bằng cả tấm lòng nhân ái bao dung, còn quan lại thì không thiếu kẻ sa hoa, tham nhũng. Đặng Phi Hiển luôn tự hỏi tại sao và bao giờ cũng thấy người dân sống cơ cực. Ngòi bút của Đặng Phi Hiển lúc nào cũng muốn tìm tòi và giải thích nhiều hiện tượng xã hội. Thời ấy làng quê nào cũng có đình, chùa, miếu để dân kêu cầu, nhưng ông cho rằng thần, phật không thể giúp được cho con người:

… Nghèo dâng lễ mọn cầu điều nhỏ

Giầu sắm lễ to thỉnh việc sang

Vinh nhục há do trời định sẵn

Đời nào thần Phật giúp kẻ tham

Đọc thơ của Tiến sĩ Đặng Phi Hiển ta nhận thấy suy nghĩ của ông vượt lên trên thời đại mà ông sống. Những sáng tác của Đặng Phi Hiển thật đáng được tôn trọng và nghiên cứu. Ông xứng đáng là người tiêu biểu cho các tác giả Hán Nôm có tâm huyết với quê hương đất nước.